LEI PENSAUN VITALISA “KORUPSAUN LEGAL”
LEI PENSAUN VITALISA
“KORUPSAUN LEGAL”
Nasaun Timor Leste nebe’e
nakonu ho milagre hodi ukun rasik an iha 20 de maio 2002 hatudu ba mundu katak
maske nia kik maibe nia serve duni atu kaer rasik kuda talin. Povu Timor tomak
kontenti bainhira rona resultadu eleisaun hosi ONU iha dia 04/09/1999 nebe
anunsiu ho votus maioria Pro ukun an maka manan. Komesa kaer rasik estado iha
20 de maio 2002 hanesan desafiu bot ida nebe Timor oan sira tenki hasoru. Fretilin
hanesan partidu historiku nebe’e kaer primeiru Governu konstitusional RDTL
senti todan atu lori mesak governu foun, maibe ida nee mak konsekuensi nebe’e
tenki simu hanesan resultado hosi nasaun foun. Iha problema oin-oin nebe mosu
iha TL liu-liu konaba governu hanesan sumbrina ba nasaun TL. Problema konaba
povu nia ejijensia ba vida moris lor-loron, hanesan uma, be mos, eskola, Estrada,
no nesesidade seluk tan. Problema KKN mos mosu dadaun bainhira Timor oan kaer
rasik governu foun. Spesifiku liu konaba Lei Pensaun Vitalisa. Kriasaun Lei
Pensaun Vitalícia (LPV) ba eis-titulares e nune’e mos Lei Pensão Mensal
Vitalícia dos Deputados e Outras Regalias -LPMVDOR- husi autoridades politika
iha fim de mandatu politika tinan 2007 liu ba bele hare hanesan buat nebe’e mak
Oliver Goldsmith hateten, “lei sama-hanehan ema kiak, no ema riku maneija lei.”
Ida ne’e siknifika katak ema riku (riku materia, riku poder) maneija lei atu
sama-hanehan ema kiak sira. Kritikas kona ba’a LPV/LPMVDOR ne’e mosu husi
komunidades, no kritikas ne’e sai a’as wainhira Dr. Mari Alkatiri sira seluk bazeia
ba LPV husu ninia direitu pensaun vitalicia nudar eis-titular iha nasaun ne’e.
Servisu iha governu no
estadu signifika katak servisu ba nasaun I povu TL. Bainhira Dr.Mari ho
esi-deputadus sira seluk husu nia kolen durante servisu iha governu, nee
hanesan aksaun ida nebee mak “la serve” para fundadores nasaun TL hatudu ba
povu TL iha rai doben Timor. Lei Pensaun Vitalisia hatudu mo-mos katak “Korupsaun
Legal” mosu iha Nasaun Timor Leste. Uluk seidauk ukun an povu Timor sempre
hakilar “halakon I duni sai kolonialismu” maibe too ona ukun an-na realidade
agora lideransa ho nai ulun sira mak sai kolonial ba nia povu rasik. Estudantes
hosi Universidade balun hanesan UNTL, UNITAL no universidade sira seluk hakilar
kritika halo demonstrasaun atu halakon LPV, mas ate agora laiha resultado ba kritikasaun
hirak nee. LPV ba eis-titulares iha nasaun barak existe, maibe LPV ho montante
nebe’e mak mensiona iha LPV Timor-Leste nian nebe’e mak atu kobre nesesidades
tomak eis-titulares ho sira nia familia husi A to’o Z hatudu katak lei nee
defende makaas eis titulares no eis deputadus sira.
Timor-Leste iha Lei
hodi fo’o vencimento firmi ba eis-Deputados sira, nasaun seluk keta la’e karik.
Simu osan tomak no plus-plus la siknifika katak pensiunista politika sira simu
osan pensaun, maibe simu vensimentu doubradu. Iha nasaun nebe’e deit buat ida
naran osan pensaun sempre hetan redusaun ida bo’ot husi osan inan vensimentu
fulan-fulan nian nebe’e mak pensiunista ida simu wainhira sei aktivu servisu.
Halo lei la’os atu proteje deit ema ka grupu ida nia interese, sa’a tan ho
objetivu atu habokur grupu ki’ik iha maioria povu kiak nia let. Hanesan sidadaun Nasaun
TL, Senti triste tebes baihira rona, hare, I senti dezenvovementu nebe maka agora
dadaun iha Nasaun nia laran. Korupsaun mosu iha fatin hotu-hotu iha instansi nebee
deit, mas realidade povu kiak nia vida at nafatin.Abraham Lincoln
Abraham Lincoln hateten konaba demokrasia “government of the people, by the people, for the people”.
Baseia ba teoria demokrasia, Povu iha direitu atu moris diak iha nasaun ida nia
laran, hetan fasilidade nebee maka diak hosi estado no governu iha nasaun ida
nia laran, hanesan estrada, be mos, uma, eskola, hospital no seluk tan. Karik nesesidades
hirak nee maka prense ona iha TL maka povu nia moris bele hakmatek I valor ideologia
demokrasia iha Republika Demokratika De Timor Leste (RDTL) presija fo thumb. Mas
realidade buat hirak nee too agora sei dok hosi povu Timor nia espetativa.
Tenki halakon Lei pensaun
vitalisia!!! Tamba lei pensaun vitalisia sei hamate dezenvolvementu iha nasaun
laran, hakiak povu nia moris, hariku eis titulares I eis deputadus sira. Iha aiknanoik
ida “ema nebee riku riku ba bebeik, ema nebee kiak kian ba bebeik”. kuitadu
karik ida nee maka mosu I ita labele halakon, taun it abele hateten “merdeka
tanpa tujuan” ou ukun an laiha funsaun. Timor ukun an durante tinan 17 nia
laran la serve ona para ita dehan “nasaun sei foun” nee duni tenki simu
konsekuensia ida neee. Se karik ita husik hela buat hirak nee maka akontese ba
bebeik maka povu nia moris sei terus ba bebeik, povu sei la senti resultadu
ukun an nebee maksimun.
Filozofikamente halo
lei tenki bazeia a’an ba principle of equity (azas kepatutan –redelijkheid-) no
principle of justice (azas keadilan
–billijkheid-), lahos baseia ba interese partidu I politika nebe maka sei
hamate povu nia moris.
Hare ba rejeitasaun
husi sosiadade kona ba LPV/LPMVDOR tamba sai hanesan skandalu moral bo’ot
nebe’e ukun nain sira hatudu ba publiku nasaun ne’e, hau sugere atu iha biban
ida ne’e estadu no governu buka dalan atu hola medidas politika ruma hodi
pending ka anula lei rua ne’e. Governu aktual no estadu iha k’bit politika no
moral tomak atu hola medidas hodi halo anulasaun ba lei rua ne’e. Governu no
estadu presiza halo estudu ida klean ba materia ne’e atu nune’e iha loron ikus
bele hetan rezultadu ida diak no aseitavel. Iha tinan ida ka rua ne’e nia
laran, governu bele hola lai medidas politika hodi buka atu fo’o uluk lai
medaia dekorasaun ruma ba eis-titulares no eis-deputadus sira hotu, atu nune’e
sira bele hein prosesu foun kona ba’a LPV/LMPVDOR.
Ita povu mukit fo fiar nafatin
ba deputadus sira nebe mak kontra LPV/LMPVDOR, I mos ba forsa sosial hanesan
Igreja, NGO no komunidade sivil atu nunee bele halakon LPV/LMPVDOR. Iha mos
cela atu komunidade civil bele hatama keixa ba Tribunal hasoru LPV/LPMVDOR nebe’e
korupta. Husu mos Komisaun Anti Korupsaun (KAK) atu toma responsabel ba
problemas hirak nee. ita hein atu komisaun refere bele toma mos medidas hodi
halo evaluasaun bo’ot, luan no klean ba’a produsaun leis nebe’e mak durante
ne’e instituisaun politika soberania nasaun ne’e produz. Komisaun Anti
Korupsaun presiza hato’o rekomendasaun hodi bele fokit leis nebe’e korupta no
leis nebe’e mak hamosu injustisa sosial no ekonomika ba’a povu iha nasaun ne’e.
Partes hot-hotu tenki hamrik atu buka medidas nebe’e lais atu prevene no
halakon LPV/LPMVDOR nebe’e korupta no hamosu skandalu moral, I sei ‘naok’
riku-soin povu no nasaun nian hodi habokur partidus I grupu balun, no lideransa
sira iha nasaun ne’e. implikasaun hosi LPV/LPMVDOR sei fo impaktu nefativu ba
dezemvolvementu nasaun ida ne’e, no bele halo monu nasaun tanba korupsaun.
…Martinho Noronha Dos
Santos…
Pensaun vitaliza, hanesan moras kanker ida nebe persisa atu kura, selae lais ka kleur sei hamate pasiente nee rasik. Lei pensaun Vitaliza persisa halakon se lae, kleur ka lais, nasaun sei sai krize ekonomia, hodi prejudika povu nasaun ida nee iha futuro...!!
BalasHapusKlaro Irmao Enco, Lei pensaun vitalisia moras ida nebee agr nasaun kria, karik la kura iha empu badak bele hamate dezenvolvementu iha nasaun laran,maske povu balun mak sdk hatene, maibe povu Timor agr hatene impaktu negativu hosi LPV,espera ba oin sistema i problemas hirak nee bele resolve lalais tamba agr dadaun povu iha areas rurais barak mak sei lao ain,sae kuda tamba estrada sdk diak.espera mos ba grupu sosial balun nebe iha inisiativa atu halo kampana hodi kritika LPV. purke lolos osan pensaun vitalisia aloka ba dezenvolvementu liu-liu ba iha povu areas rurais nia vida,hanesan estrada,edukasaun,nsst..
BalasHapus